Czym jest ból fantomowy i jak go leczyć?

Ból fantomowy to doznanie czuciowe, jakiego doświadcza bardzo wielu pacjentów po amputacji. Iluzoryczne dolegliwości dotyczą utraconej części ciała – najczęściej kończyny, ale też np. sutka czy narządów jamy brzusznej. Bóle fantomowe pojawiają się zwykle tuż po zabiegu i ustępują z czasem. Mogą jednak utrzymywać się nawet przez kilka lat. Ich leczenie stanowi poważny problem terapeutyczny.

Przyczyny bóli  fantomowych

Ból fantomowy to rodzaj bólu neuropatycznego – jest wynikiem nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu nerwowego. Z oczywistych przyczyn bowiem źródło dolegliwości nie może być zlokalizowane w odjętej części ciała. Mechanizm, który wyzwala neurogenny ból fantomowy, nie został w pełni poznany. Niewątpliwie jednak wiąże się on z faktem, że amputacja nie zmienia układu anatomicznego zachowanych nerwów ani działania ośrodków mózgowych „nauczonych” uzyskiwania informacji z usuniętej części ciała. Źródłem bólu mogą być połączenia nerwowe wytworzone w związku z dolegliwościami, które miały miejsce przed amputacją, i utrwalone wzorce ich działania.

Wiadomo także, że występowaniu bólów fantomowych sprzyjają takie czynniki, jak:

• podeszły wiek,
• występowanie dolegliwości bólowych w odjętej części ciała przed zabiegiem (np. w związku z chorobą nowotworową),
• zaburzenia lękowe,
• aspekty psychologiczne samej amputacji (np. zespół stresu pourazowego po traumatycznym doświadczeniu, jakim było zmiażdżenie kończyny lub po prostu brak akceptacji nowego obrazu własnego ciała).

Neurogenny ból fantomowy nasilać mogą problemy dotyczące zachowanych okolic amputowanej części ciała, np. infekcja kikuta, odleżyny, bolesne blizny, a nawet źle dopasowana proteza. Sam ból fantomowy należy jednak odróżnić od tych zjawisk.

Na czym polegają bóle fantomowe?

Ból fantomowy pojawia się zwykle tuż po zabiegu i dotyczy nawet 80% pacjentów. U większości przemija w ciągu kilku miesięcy, ale u 2-4% utrzymuje się nawet przez kilka lat, znacznie obniżając komfort życia. Bóle fantomowe polegają na stałym lub napadowym odczuwaniu dolegliwości w miejscu amputowanej części ciała.

Natężenie dolegliwości jest zróżnicowane – od niepokojącego odczuwania obecności brakującej części ciała, po ból uniemożliwiający jakąkolwiek aktywność, nie wspominając o wypoczynku i śnie. Pacjenci opisują swoje doznania jako wrażenie rwania, pieczenia, kłucia, pulsowania czy cierpnięcia. Po amputacji kończyny niekiedy doświadczają też uczucia jej kurczenia się czy skręcania.

Ból może nasilać się w określonych okolicznościach, towarzyszących często natężeniu „zwykłych” dolegliwości, np. przy zmianie pogody, wysiłku fizycznym albo podczas kaszlu czy oddawania stolca. Natężenie bólów fantomowych w znacznym stopniu powiązane jest także ze stanem psychicznym pacjenta.

Bóle fantomowe – leczenie

Specjaliści wciąż poszukują odpowiedzi na pytanie, jak sobie radzić z bólem fantomowym. Leczenie tej dolegliwości jest trudne o tyle, że nieuchwytne jest jej źródło. Przykłada się dużą wagę do dokładnego zabezpieczania zakończeń nerwowych podczas plastyki kikuta oraz do jak najszybszej rehabilitacji pacjenta, co służy m.in. stymulacji tworzenia się nowych wzorców czuciowych. Rzadko podejmuje się próby ponownego opracowania chirurgicznego obszaru amputacji, ponieważ nie daje to gwarancji, że ból nie powróci. Niewskazane są także inwazyjne procedury dotyczące układu nerwowego. Zwykle pociągają bowiem za sobą dalsze uszkodzenia włókien czuciowych i mogą pogłębiać dolegliwości zamiast je znosić.

Metodami stosowanymi obecnie przy leczeniu bólów fantomowych są:

• farmakoterapia obejmująca nie tylko leki przeciwbólowe, ale też np. zmniejszające pobudliwość układu nerwowego czy przeciwdepresyjne,
• fizjoterapia (np. elektrostymulacja, zabiegi z wykorzystaniem promieniowania podczerwonego),
• psychoterapia połączona z nauką technik relaksacji.

Stosunkowo nową, obiecującą metodą jest terapia lustrzana. Ból fantomowy znosi się w ten sposób u pacjentów, którzy stracili jedną kończynę. W procesie leczenia wywołuje się iluzję jej istnienia z pomocą lustra, które odbija zdrową kończynę. Pacjent ma za zadanie obserwować ją, wykonując rozmaite ćwiczenia, co pozwala „oszukać” mózg. Powstaje w nim obraz zdrowej kończyny w miejscu amputowanej, co zmniejsza wrażenia fantomowe.